کوچه‌ای به یاد حاج رستم
پشت هر نامی که روی تابلو‌های آبی‌رنگ کوچههای این شهر نشسته است، یک قصه وجود دارد؛ قصه‌هایی که بعضی‌هایشان را شنیده‌ایم و برخی هم ناگفته یا کمترگفته، باقی مانده‌اند تا کی و کجا یکی انگشت بگذارد رویشان و روایتشان را از دل تاریخ بکشد بیرون و کلمه‌به‌کلمه تعریف کند.
توی ذهن همه ما، ردیفی از این نام‌ها و قصه‌ها هست؛ مثل نام «حاج‌رستم» که در نقشه امروز مشهد با نام «حسن‌زاده‌آملی ۶» شناخته می‌شود، اما در قدیم، راه ارتباطی ته‌پل‌محله به طبرسی بوده است. حالا این پرسش مطرح است که حاج‌رستم که بوده است و قصه‌اش چیست؟
روایت موسپیدکرده‌های مشهدی می‌گوید او پهلوان و عیاری بوده است در دوره قاجار که به‌گواه کتاب «نفوس ارض‌اقدس»، مالک یکی از هشت گرمابه مشهد در روزگار ناصرالدین‌شاه بوده که در محله نوغان قرار داشته است؛ گرمابه‌ای که سال‌های سال، پس از درگذشت وی، یعنی درست تا اوایل دهه ۸۰ قرن چهاردهم خورشیدی که تخریب و به بوستان تبدیل می‌شود، باوجود تغییر چند‌باره، مالکیت آن همچنان به نام حاج‌رستم ثبت است و همگان، راسته کوچه‌ای را که این گرمابه در آن قرار داشت، به نام حاج‌رستم می‌شناختند و همچنان می‌شناسند.
کوچه حاج‌رستم و قدمتی که نامعلوم است
اطلاع درستی از وضعیت کوچه حاج‌رستم در دوره صفوی، افشار و حتی قاجار وجود ندارد؛ البته کامل بودن ساختار کوچه در هنگام ترسیم نقشه دالمج (سال ۱۲۴۸ خورشیدی) و شهرت حاج‌رستم و حمام متعلق به او در آن سال‌ها، به‌گواه کتاب «نفوس ارض‌اقدس»، درکنار خاطرات باقی‌مانده از آن دوران که سینه‌به‌سینه نقل شده است و تا هنوز نُقل دهان ساکنان قدیمی آن است، همه و همه نشان می‌دهد که عمر این کوچه به سال‌های قبل از ساخت حمام بازمی‌گردد.
کوچه حاج‌رستم در نقشه دالمج همچون امروز، شامل دو بخش شمالی و جنوبی است. به‌عبارت بهتر این کوچه را از همان ابتدا، محراب‌خان به دو بخش تقسیم کرده است؛ بخش شمالی کوچه در گذشته نیز مانند امروز، حدفاصل کوچه ته‌پل‌محله تا محراب‌خان قرار داشته، با این تفاوت که بخش جنوبی کوچه محراب‌خان را به کوچه گنبدخشتی، پیوند می‌داده است.
بخش شمالی همچنین در آن زمان، دارای یک فرعی غربی بوده، اما بخش جنوبی شامل مسیری مستقیم می‌شده که در انتها به راسته کوچه نوغان و گنبدخشتی و کوچه دیگری که بعد‌ها خیابان طبرسی در آن بنا شده، متصل می‌شده است. حمام حاج‌رستم که تنها بنای مهم این کوچه در آن دوره بوده، نیز در ابتدای بخش جنوبی (پس از تقاطع کوچه محراب‌خان) قرار داشته است.
کوچه حاج‌رستم در دوران پهلوی
کوچه حاج‌رستم در دوران پهلوی نسبت‌به دوران قاجار، تغییرات ساختاری چشمگیری را به خود دیده است. این تغییرات در دو حوزه کاربری بنا‌ها و ساختار فیزیکی کوچه، بررسی‌شدنی است. از نظر ساختار فیزیکی، کوچه حاج‌رستم در نقشه سال۱۳۳۳ مشهد، همانند دوره قاجار است، اما هر بخش با همزاد قاجاری خود، تفاوت‌های درخورتوجهی داشته است.
بخش شمالی که در نقشه این زمان کوچه، «حسین توکلی» نام دارد، در روزگار پهلوی شاهد افزایش فرعی‌هاست؛ درواقع پنج فرعی داشته که چهار فرعی غربی و یکی، شرقی بوده است. این افزایش فرعی‌های کوچه در بازه زمانی هشتادوپنج‌ساله (حدفاصل ترسیم نقشه دالمج تا نقشه سال ۱۳۳۳ خورشیدی)، تأییدی است بر ریزدانه‌شدن بافت و تقسیم خانه‌های بزرگ آن به منازل کوچک‌تر. اما باید بگوییم که قطع اتصال کوچه با چهارسوی نوغان و گنبدخشتی (پس از ایجاد خیابان طبرسی)، مهم‌ترین این تغییرات است که در روند آن‌ها، کوچه حاج‌رستم به یکی از فرعی‌های خیابان طبرسی تبدیل می‌شود.
بقایای خانه پهلوان‌رستم، هنوز وجود دارد
کوچه حاج‌رستم تا ابتدای اجرای طرح سوم نوسازی‌وبهسازی اطراف حرم مطهر رضوی، به‌جز کوچک شدن مداوم پلاک‌های بزرگ و تبدیل شدن به واحد‌های اقامتی، تغییرساختار درخورتوجهی نسبت‌به میانه دهه ۳۰ پیدا نکرده است، اما پس از آن، شاهد تغییرات بسیاری به‌ویژه در بخش شمالی خود بوده است.
نخستین تغییر بزرگ در این دوران، تخریب بقایای حمام حاج‌رستم و تبدیل آن به فضای سبز است، آن‌هم پس از اینکه بسیاری از واحد‌های کوچه، تغییر وضعیت داده و تعدادی از آن‌ها به پارکینگ موقت تبدیل شده بودند. در شرایط کنونی، نیمه شمالی کوچه، یعنی حدفاصل شارستان تا کوچه محراب‌خان، میزبان تعداد چشمگیری واحد اقامتی فعال یا تعطیل موقت است و در همان حال، چند خانه نیز هنوز کارکرد مسکونی خود را از دست نداده‌اند؛ البته در بین ساکنان قدیمی این خانه‌ها، تنها خانواده «میزبان» باقی مانده‌اند که بیش از پنجاه سال است در این کوچه سکونت دارند.
همچنین نکته درخورتوجه در این بخش کوچه حاج‌رستم که اکنون نام علامه‌حسن‌زاده آملی بر روی تابلوی آن (از سمت شارستان) خودنمایی می‌کند، این است که بخش مهم جناح شرقی کوچه دراختیار شهرداری است.
در ابتدای این بخش، بقایای پلاکی مسکونی که تبدیل به پیاده‌رو شده است، پارکینگی موقت و یک سرویس بهداشتی عمومی به‌چشم می‌خورد؛ البته از این موضوع مهم‌تر، بقایای خانه مسکونی حاج‌رستم در این بخش از کوچه است که قابل شناسایی است؛ خانه‌ای که هرچند سال‌ها پس از فوت پسر حاج‌رستم بین فرزندان وی تقسیم شد، هنوز کتیبه کاشی سردر منزل قدیمی او که سال ۱۳۷۰ قمری بر آن حک شده است، معرف آن است.
ناگفته نماند که کوچه حاج‌رستم در سال‌های اخیر به‌تدریج، به تسخیر واحد‌های متعدد اقامتی و تجاری‌های موردنیاز زائران درآمده است. اکنون در بخش جنوبی کوچه که تابلو‌های امیری ۱ و ۲ در ابتدایش نصب است، بیش از شصت واحد اقامتی و تعدادی واحد تجاری، قابل شناسایی است؛ البته در فرعی‌ها، تعداد انگشت‌شماری خانه مسکونی هنوز حیات دارند و نفس می‌کشند.
اغلب این خانه‌ها مانند «خانه مقامی» به‌دلیل وسعتشان، در قدیم محل برگزاری عروسی‌های ساکنان کوچه بودند یا مانند «خانه اخلاقی» حکم مکتب‌خانه کوچه را داشتند، اما خانه‌های «نجم‌آبادی» و «ساختیانچی» در چم‌وخم روزگار گرفتار شده‌اند و به حالت نیمه‌مخروبه درآمده‌اند. سرانجام باید به این موضوع اشاره کرد که یگانه بنای مذهبی کنونی، حسینیه «حاج‌باقر» نام دارد و محل استقرار هیئت «شیفتگان معرفت حضرت ابوالفضل (ع)» است.
بزرگان و نامداران کوچه حاج‌رستم
مشهورترین چهره روحانی که دوره‌ای از عمر خود را در یکی از منازل کوچه حمام حاج‌رستم ساکن بوده است، «مرحوم آیت‌الله حاج‌شیخ‌ذبیح‌الله قوچانی» است. او که از مجتهدان و علمای زاهد خراسان و شاگرد آیت الله العظمی مرحوم محمدتقی نیشابوری (معروف به ادیب دوم) و بسیاری دیگر از آیات‌عظام نظیر میرزااحمد مدرس‌یزدی، شیخ‌هاشم قزوینی، حاج آقاحسین قمی و میرزامهدی اصفهانی، آقاضیا عراقی و سیدابوالحسن اصفهانی بوده است و در حوزه عرفان هم نزد میرزاعلی‌آقای قاضی، سال‌ها به سیر و سلوک پرداخته، چند دهه پایانی عمر خود را در این کوچه سکونت داشته است.
«علی اصغر رستم زاده‌خراسانی»، راننده مرحوم دکتر مرتضی شیخ، نوه همین حاج‌رستم پهلوان، نیز ساکن این کوچه بوده است. همچنین «جعفر منسوب» که سال‌های سال خادم و عضو هیئت‌امنای امامزاده سیدمحمد (ع) یا همان گنبدخشتی مشهدی‌هاست، از افرادی است که علاوه‌بر تولد در کوچه حاج‌رستم، سال‌های بسیاری از عمر خود را در آن گذرانده است.
خاندان «شهسوار امیری» که اصالتی هراتی دارند و برخی از اعضای آن، بعد‌ها از چهره‌های برجسته صنعت زهتابی کشور شدند، نیز در سال‌های نخست سکونت در مشهد، در کوچه حاج‌رستم زندگی می‌کردند؛ به همین دلیل بخش جنوبی کوچه پس از تقاطع کوچه محراب‌خان، به نام آنان مشهور است.
سرانجام باید بگوییم که خانواده «توکلی»، از اعیان مشهد در نیمه نخست سده چهاردهم خورشیدی، معروف‌ترین چهره ساکن بخش شمالی کوچه حاج‌رستم در این دوره بودند و به همین دلیل در برخی نقشه‌ها، این بخش کوچه به نام کوچه «حاجی‌توکلی» ثبت شده است.
خانواده‌های نجم‌آبادی، اخلاقی، کزلان‌طوسی، ساختیانچی، باغبان، تقدسی، سری، طوسی، مقامی و میزبان، از دیگر خاندان‌های قدیمی ساکن حاج‌رستم هستند که اکنون از میان همه آن‌ها، تنها برخی از اعضای دو خانواده میزبان و کزلان‌طوسی، هنوز در کوچه حضور دارند.
* این گزارش دوشنبه ۲۲ آبان‌ماه ۱۴۰۲ در شماره ۴۰۸۲ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
مرکز شکل‌گیری«نقویه» 
محله استاد یوسفی؛ فرهنگی‌ترین محله قاسم‌آباد 